پیروزی انقلاب اسلامی در ایران خشم استکبار جهانی بویژه امریکا را برانگیخت، زیرا علاوه بر سرنگونی رژیم شاهنشاهی که حافظ منافع آنان در منطقه خاورمیانه محسوب می شد، عمدتاً با سیاست استقلال جویانه و نفی سلطه شرق و غرب منافع بین المللی امریکا را به خطر انداخت. به طوری که با اشغال لانه جاسوسی امریکا در ایران معارضه جدیدی بین انقلاب اسلامی و استکبار جهانی آغاز شد.

امریکا با اشغال سفارت خود در ایران عملاً خود را در محاصرة غافلگیرانه انقلاب اسلامی دید و با وجود فشارهای سیاسی و تبلیغات گسترده جهانی نتوانست از این محاصره خارج شود، تا اینکه به عملیات طبس در پنجم اردیبهشت ماه سال 1359 جهت آزادی گروگانهای خود دست می زد که با شکست مواجه می شود.

امریکا پس از ناکامی در عملیات طبس، به منظور تحت فشار قرار گرفتن ایران کودتای نوژه را دامن می زند که با عدم موفقیت روبرو می شود. آنگاه امریکا و متحدانش به این فکر افتادند که ایجاد یک غائله مرزی با توجه به اوضاع سیاسی داخل و توان نیروهای مسلح ایران می تواند هدف او را تحقق ببخشد، از این جهت طرح حمله نظامی به ایران در دستور کار متخصصان و کارشناسان سیاسی و نظامی امریکا قرار گرفت، یکی از مقامات کاخ سفید در این باره اظهار داشت:

امریکا به بررسی عملیات احتمالی نظامی از قبیل محاصره دریایی و هوایی و جنگ در بیابان پرداخته است.

صدام حسین رئیس جمهور عراق با علم به راه حل نظامی امریکا همواره باطرح ادعاهای واهی، مبنی بر حاکمیت بر اروندرود و استرداد جزایر سه گانه و... خود را به عنوان کاندیدای حمله نظامی در منطقه مطرح می نمود و برای جلب اعتماد امریکا شرایط سیاسی و اقتصادی و نظامی خود را به نحو مطلوبی بهبود بخشید.

خوب است قبل از بیان اوضاع سیاسی و اقتصادی و نظامی رژیم عراق، در همین زمینه ها اوضاع ایران را در آن زمان اجمالاً بررسی کنیم، و این بررسی و مقایسه نه تنها توانمندی رژیم عراق را نسبت به ایران ثابت می کند، بلکه ما را به پاسخ این سؤال که آغازگر جنگ کیست؟ تحقیقاً کمک خواهد کرد.

یکی از نشانه های بارز اوضاع سیاسی ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی حاکمیت لیبرالهاست. تحقیقاً آغاز نخست وزیری مهندس بازرگان (16 بهمن 1357) تا سقوط بنی صدر در تیرماه 1360 را می توان دوران حاکمیت لیبرالها نامید. مهندس بازرگان و همفکرانش در سیاست خارجی معتقد به عادی سازی روابط با امریکا، و سیاست داخلی معتقد به جذب تمام گروهها و دستجات سیاسی بودند، گروههایی که از نظر ماهوی با حکومت اسلامی خصوصاً حکومتی که در رأس آن ولی فقیه عادل و جامع الشرایط باشد، مخالف بودند. به همین دلیل با لیبرالها در مقابل نیروهای انقلابی و پیرو خط امام(ره) وحدت تاکتیکی برقرار کردند. از سوی دیگر دولت امریکا ضمن مثبت ارزیابی کردن روند تحولات داخلی ایران سعی می کرد با حمایت از لیبرالها، سیاس داخلی ایران را در جهت اهداف مورد نظر خود هدایت کند. به همین دلیل با دخالت در اغتشاشات مناطق مرزی، نظیر کردستان و گنبد و... ضمن مشغول کردن نیروهای حزب الله و پیرو خط امام(ره) درصدد تثبیت موقعیت لیبرالها در مسند امور برآمد.

گروههای چپ و راست نیز از این موقعیت استفاده کرده و با حضور در مراکز مختلف از جمله کارخانه ها و دانشگاه ها تلاش گسترده ای را آغاز کردند و قصد داشتند با بهره برداری از اوضاع، در مصادر حساس نفوذ کرده و سرانجام رشتة امور را به دست گیرند، و با سیاست گاهی به نعل و گاهی به میخ سعی می کردند ضمن حمایت از دولت بازرگان مشکلات پیش آمده را متوجه لیبرالها کنند.

در مقابل این جریانات، نیروهای اصیل انقلاب اسلامی که از فرامین و دستورات امام خمینی(ره) تبعیت می کردند، برای حفظ دستاوردهای انقلاب و اجرای احکام اسلام همه تلاش خود را به کار گرفتند، و در این راستا با برگزاری رفراندوم 12 فروردین 1358 که در آن نوع حکومت مشخص شد و نیز انتخابات مجلس خبرگان به منظور تدوین قانون اساسی و تشکیل مجلس شورای اسلامی، قدمهای بزرگی را در جهت تثبیت نظام مقدس جمهوری اسلامی برداشتند. امّا ایجاد جو ناآرام سیاسی و فشارهای روانی از سوی گروهکها و تفرقه افکنی در صفوف ملت با تحریک عوامل خارجی در سایه حاکمیت لیبرالها، وضعیتی را به وجود آورد که برای نیروهای مؤمن و حتی خود حضرت امام(ره) قابل تحمل نبود.

نکته قابل توجه در مورد لیبرالها این است که سابقة مبارزاتی آنها علیه رژیم پهلوی نظیر سیاست کشورداری آنها در بعد از انقلاب بوده است، آنها نه تنها هیچگاه مبارز جدی نبودند، بلکه اساساً اعتقادی هم به سرنگونی رژیم پهلوی نداشنتد، با وجود این بعد از پیروزی خود را متولی اصلی انقلاب قلمداد کرده و حتی امام(ره) را از چهره های مبارزی می دانستند که به سلک آنها پیوسته است. روی کار آمدن مهندس بازرگان به عنوان نخست وزیری از سوی حضرت امام(ره) بر اساس تدبیر خاصی صورت گرفته بود. زیرا امام راحل(ره) به خوبی می دانست که اگر بخواهد لیبرالها و هر مدعی دیگری مانند بنی صدر را با علم به بی کفایتی آنها اصلاً وارد صحنه سیاست نکند، برای همیشه مخلّ نظام جمهوری اسلامی خواهند بود. (الآن هم با آن همه رسوایی مدعی خیلی چیزها هستند) زیرا با یدک کشیدن سابقه زندان و مبازره که با حمایت بعضاً جناح های مذهبی همراه بود، در شرایط نارس سیاسی و فکری جامعه، انقلاب اسلامی را با مشکل عمده ای مواجه می ساختند.

بدین ترتیب امام(ره) تصمیم گرفت که لیبرالها را وارد صحنه کند تا امتحان خود را پس داده و برای همیشه طومار آنها در هم پیچیده شود، و از نظر معظم له بهترین زمان همان شرایط اولیه انقلاب بود. لذا ملاحظه می کنیم که امام راحل(ره) به عنوان حافظ اصلی انقلاب اسلامی چگونه لیبرالها را در رسیدن به اهداف خود با وجود حاکمیت در دستگاههای اجرایی کشور ناکام می گذارد. البته لیبرالها هم به گمان اینکه همه چیز را به دست گرفتند، با شتاب زدگی هرچه بیشتر باعث افول عمر کوتاه سیاسی خود شدند. زیرا با علنی کردن اهداف پنهان در سخنرانیها و مصاحبه ها حتی برقراری رابطه با امریکا و ملاقات با سران آنها، نیروهای انقلاب و پیرو خط امام(ره) را در شرایطی قرار داد تا به مرکز هدایت و سازماندهی این توطئه ها یعنی سفارت امریکا حمله ور شده و بنا به فرمودة امام(ره) انقلابی بزرگتر از انقلاب اول را به وجود آورند.

اگرچه اشغال سفارت امریکا توسط دانشجویان پیرو خط امام و افشای اهداف توسعه طلبانه امریکا و پرده برداشتن از ارتباط بعضی از سران دولت موقت موجب سقوط دولت مهندس بازرگان شد، لکن حکومت لیبرالیسم با انتخاب بنی صدر به عنوان رئیس جمهور همچنان به حیات خود ادامه داده و با سیاست حذف نیروهای انقلابی از تمام صحنه ها، اطمینان امریکا و گروهکهای وابسته به او در داخل را بیشتر از دولت موقت به خود جلب نمود. در مجموع عوامل فشار بر علیه خط امام و نیروهای وفادار به این خط را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

سرانجام با این فشارها نتوانستند نیروهای مکتبی را از صحنه های مختلف انقلاب حذف و حاکمیت ولایت فقیه را تضعیف کنند. و بر اساس تحلیل های محاسبه شده ایجاد یک غائله مرزی و درگیر شدن با رژیم عراق را برای شکست نیروهای مکتبی مؤثر دیدند، از این رو تفسیر نادرست از مفهوم صدور انقلاب که تحریک دولت های مرتجع منطقه خصوصاً رژیم عراق، علیه انقلاب اسلامی و شخص حضرت امام(ره) را به همراه داشت، برای شروع مناسب دانستند، زیرا رژیم بعثی عراق با داشتن بیشترین شیعه و وجود عتبات مقدسة امامان شیعه در آن کشور خود را اولین کانون سرایت صدور انقلاب اسلامی تلقی می کرد، لذا پیش از سران دولتهای دیگر منطقه احساس خطر نمود و با شهادت آیت الله صدر و خواهرش به قلع و قمع نیروهای جوان مذهبی می پردازند.

امریکا با مثبت ارزیابی کردن این استراتژی علاوه بر تبلیغات بین المللی و منطقه ای، سیاست تبلیغاتی داخلی ایران را نیز در جهت تحریک رژیم عراق هدایت می کرد. و در آن سو رژیم عراق را وادار به ارسال گزارش تحریکات داخلی لیبرالها به مجامع بین المللی می کرد تا حمله سراسری آنها را در آینده موجه جلوه دهد. برای نمونه وزارت خارجه عراق در تاریخ 16 مه 1980 به دبیر کل سازمان وحدت آفریقا نوشت:

دولت ایران، سه جزیره عربی را که شاه با زور و با تخلف از قوانین و عرف بین المللی اشغال کرده بود هنوز در تصرف خود دارد، به علاوه دولت ایران در امور داخلی کشورهای دیگر ما صدور به اصطلاح انقلاب ایران دخالت می کند و آنها را تهدید به اعمال زور می نماید. به علاوه فرمانده نیروی زمینی ایران پس از ملاقات با امام خمینی و بنی صدر در تاریخ 7 آوریل 1980 اعلام داشت که عدن و بغداد متعلق به ماست.

متأسفانه بعضی از شخصیتهای سیاسی و نظامی وقت هم در مورد مالکیت ارضی تیسفون و مدائن و بصره و دیگر اراضی عراق سخن گفته و یا مصاحبه کردند و اگرچه بعضاً نیت سوئی نداشته و بیشتر به خاطر بزرگ جلوه دادن توان نظامی ارزش ایران بوده است، لکن در مجموع این گونه تلیغات خوشایند لیبرالها در راستای سیاست تحریک عراق بوده است. سعدون حمادی نمایندة دولت بعثی عراق هم در سازمان ملل متحد انگشت روی همین نقطه نظرات گذاشت و با جمع بندی از صدور انقلاب، جمهوری اسلامی را به تمایلات کشورگشایی متهم کرد.

امام راحل( رحمت الله علیه ) که در هر مقطعی متوجه نقشه های شوم دشمنان بوده و بلافاصله راههای خنثی سازی آن را پیش بینی می فرمودند، این بار نیز تلقی نادرست و مغرضانه دشمن در مورد صدور انقلاب را به خوبی دریافته و برای آگاه کردن اذهان آحاد ملت فرمودند:

این معنی غلط را از صدور انقلاب برداشت نکنند که ما می خواهیم کشورگشایی کنیم. ما همة کشورهای مسلمین را از خودمان می دانیم. همة کشورها باید در محل خودشان باشند... معنی صدور انقلاب ما این است که همه ملتها بیدار شوند و خودشان را از این گرفتاری که دارند و تحت سلطه ای که هستند و از این که همه مخازن آنها دارد به باد می رود و خودشان به نحو فقر زندگی می کنند، نجات دهند... ما می خواهیم این چیزی که در ایران واقع شد، این بیداری و اینکه خودشان را از ابرقدرتها فاصله دادند و دست آنها را از مخازن خود کوتاه کردند، این در همه ملتها و در همة دولت ها واقع بشود، آرزوی ما این است.

دلیل روشن ما در اینکه بنی صدر می خواست از بحران تجاوز رژیم عراق به ایران در جهت حذف نیروهای مکتبی و در رأس همه آنها روحانیت آگاه و متعهد به ولایت فقیه خصوصاً شخص شهید آیت الله دکتر بهشتی استفادة مطلوب را ببرد، موضع گیری های ایشان در ایّام بعد از تجاوز سراسری رژیم عراق است. بنی صدر از یکسو هیچ گونه برنامه ریزی عملیاتی برای دفع تجاوز دشمن که بخض اعظمی از خاک کشورمان را در غرب و جنوب تحت اشغال خود داشت، نمی کرد و اصلاً اعتقادی به مقابله با آنها به خاطر هدف مذکور نداشت و از سوی دیگر علت ناتوانی و عدم برنامه ریزی عملیاتی کوتاه مدت و درازمدت را مزاحمت و کارشکنی گروه اقلیتی (نیروهای مکتبی) در داخل می دانست و همه ناکامی در حفظ مرزها و عقب نشینی ها را به خرج نیروهای مکتبی تجزیه و تحلیل می کرد. به عنوان نمونه ایشان در سخنرانی 14 اسفند 59 گفت:

در داخل کشور کسانی هستند که موافق پیروزی ما در این جنگ نیستند و پیروزی ما را خطرناک تر از پیروزی دشمن می دانند، اینها که نمی آیند به طور علنی بگویند ما با پیروزی نیروهای مسلح مخالفیم، آنها عمده کوشش خود را صرف تضعیف رئیس جمهور و شکستن روحیه نیروهای مسلح ما کرده اند و هر روز یک دروغ را می سازند و می روند از تریبونهایی که دارند، در میان مردم شایع می کنند.

از نظر بنی صدر جنگ ایران و عراق را باید جنگ تصفیة نیروهای خط امام نامید، ایشان دقیقاً با دستاویز قرار دادن مسائل جبهه، حرکت نیروهای مکتبی را که با سیاست هدایت شدة او از سوی امریکا مخالفت می کردند، به عنوان تضعیف نیروهای مسلح قلمداد می کرد، و خلاصه اینکه شکست نیروهای انقلابی و مکتبی و در نهایت حذف خط ولایت فقیه برای بنی صدر از دفع تجاوز بیگانه مهم تر بود. تبلیغات شدید او و هوادارانش با استفاده از موقعیت ریاست جمهوری علیه نیروهای وفادار به انقلاب و امام راحل(ره) و ممانعت از حضور نیروهای مردمی در جبهه ها و عدم تجهیز سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و... دلائل روشنی هستند که نشان می دهد بنی صدر قبل از هر چیزی می خواست با استفاده از حربة جنگ تکلیف خود را با نیروهای مکتبی در داخل روشن کند، و با ظاهر شدن در صفحة تلویزیون با لباس رزم و یا مصاحبه در جبهه ها می خواست به مردم بفهماند که رئیس جمهور شما به فکر جنگ است، منتهی اگر پیشرفتی نیست، به خاطر مشکلاتی است که نیروهای مخالف رئیس جمهور ایجاد می کنند و با این عوام فریبی قصد داشت مردم را علیه نیروهای مخلص انقلاب بشوراند. بنی صدر در سخرانی مفتضحانه خود در 14 اسفند 1359 از این نیت باطنی خود پرده بر می دارد:

مطمئنم که مردم امروز ما و نه تاریخ، کسانی را که به هر بهانه روحیه نیروهای مسلح را تضعیف می کنند، نخواهند بخشید... نیرویی که در جبهه است در صورتی که وسایل و ابزار خود را کافی نبیند، روحیه اش پایین می آید، در صورتی که جوی را پشت سر خود می بیند که جو تحقیر و بهانه جویی باشد، جو شایعه سازی باشد، تضعیف می شود و این خیلی تضعیف کننده است.

به طوری که ملاحظه می شود، بنی صدر بین شیطنت های خود و مسائل جبهه پیوند می زند و تضعیف خود را تضعیف نیروهای مسلح می داند و مفهومش آن است که کسانی که نگران سرنوشت جنگ هستند، باید از رئیس جمهور حمایت کنند و ماجراجویی های او را به مصالح انقلاب اسلامی بدانند، که البته تا حدودی شگردهای او کارگر واقع شد و شخصیت های بزرگی چون شهید دکتر بهشتی(ره) در مظلومیت کامل قرار گرفتند. البته زمانی حملات بنی صدر علیه نیروهای انقلابی اوج می گیرد که شهید رجایی به عنوان نخست وزیر مأمور تشکیل کابینه می شود و تثبیت دولت او می توانست به کلی لیبرالها را در رسیدن به مقاصد خود ناکام بگذارد. فلذا سخنرانی 17 شهریور بنی صدر در میدان شهداء که با صحنه داری سازمان منافقین برگزار شد، خطر به اصطلاح گروه اقلیتی را از خطر امریکا و حضور دشمنان در خاک کشورمان بیشتر دانست. ظاهراً بنی صدر سی می کرد برخلاف میل باطنی، خود را هماهنگ با حضرت امام(ره) نشان دهد و قبل از حذف نیروهای مکتبی برخورد با ولایت فقیه را به مصلحت خود نمی دید، لذا در همین سخنرانی برای اینکه خود را خط امامی جلوه دهد، گفت:

خط اصلی امام خط وحدت است، وحدت مردم را با مرزبندی های قلابی بر هم نزنید... اگر نخستین رئیس جمهور ایران خدایی نکرده، مخالف امام بنیانگذار جمهوری است، آن کسی که موافق است، کیست؟

البته نیروهای مکتبی هم در مقابل شیطنت لیبرالها و گروهکهای وابسته، بیکار نشسته و با افشای اهداف پنهان آنها، اذهان مردم را روشن می ساختند، به طوری که حضرت حجت الاسلام و المسلمین هاشمی رفسنجانی در پاسخ به اتهامات بنی صدر گفت:

من آماده ام تا دلائل خود را مبنی بر عدم توافق صد در صد با آقای بنی صدر اعلام کنم و بگویم که چرا ما نمی توانیم به طور همه جانبه با ایشان مثل آقای رجایی موافق باشیم، خلاصه همانقدر که ایشان از حکومت مکتبی ها وحشت می کنند، ما هم به همان اندازه از حکومت لیبرالها وحشت داریم و نمی توانیم بعد از انقلاب تحمل بکنیم که یک لیبرالیسم بر کشور حکومت بکند که انقلاب به کلی نابود بشود که هیچ روح اسلام و روح رهبر و روح شهداء با آن موافق نیست... ایشان یک اقلیتی را مورد نکوهش قرار می دادند که من دلم می خواست که ایشان آنقدر شهامت به خرج می دادند که صریح نام آن اقلیت مجاهدین انقلاب اسلامی اند؟ یا دانشجویان پیرو خط امامند؟ آیا مدرسین حوزة علمیه قمند؟ کی هستند اینها! یا همه اینها هستند.

آن کسی که رئیس جمهور است و فرماندهی کل قوا هم به او تفویض شده است، جنگ را به وفق مراد خود می بیند و به جای بیرون راندن دشمن از خاک کشور، آن را دست مایة خوبی برای سرکوب کردن و حذف نیروهای مکتبی و وفادار به انقلاب اسلامی می داند، و از سوی دیگر نیروهای دلسوز و عاشقان ولایت از کوچکترین وسیلة دفاعی محروم بوده و تحمل چنین شرایطی برای آنها بسیار دردناک و کشنده بود.

مشکلات اقتصادی ایران در سالهای 58 و 59 کمتر از مشکلات سیاسی نبود، در سالهای قبل از پیروزی به دلیل اعتصابات انجام گرفته در بخشهای اقتصادی کشور بویژه در شرکت نفت که اقتصاد ایران به فروش آن بستگی داشت، عملاً اقتصاد کشور فلج شده بود، اگرچه بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، به فرمان امام راحل(ره) کارگران و کارمندانی فعالیت خود را از نو آغاز کردند. لکن به دلیل عدم انسجام سیاسی در داخل و تحریک گروهکهای وابسته حرکت اقتصادی شکل مناسبی نداشت. در مجموع مشکلات اقتصادی را قبل از شروع تجاوز رژیم عراق به ایران می توان به شرح زیر خلاصه کرد:

علاوه بر دلائل مذکور، تمایل لیبرالها به برقراری رابطه با امریکا بویژه در بعد اقتصادی، فرصت برنامه ریزی و تدوین الگوهای اقتصادی بر مبنای رهنمودهای حضرت امام خمینی(ره) را از نیروهای مکتبی سلب کرده بود، و در مجموع دورنمای استقلال اقتصادی را خدشه پذیر جلوه می داد.

اوضاع نظامی ایران در سالهای 58 و 59 به مراتب بدتر از اوضاع سیاسی و اقتصادی بوده است. ارتش جمهوری اسلامی بعد از پیروزی انقلاب اسلامی در 22 بهمن سال 57 دچار تحولات عمده ای گردید. زیرا ساختار ارتش متناسب با منافع شاه و اولویت های سیاسی امریکا در منطقه بوده است و با آن ساختار نمی توانست در خدمت اهداف انقلاب اسلامی قرار گیرد. حضرت امام خمینی(ره) ضمن تأکید بر حفظ انسجام ارتش، فرصت لازم را در اختیار این نیرو قرار داد تا ساختار جدید خود را بر مبنای معیارهای ارتش مکتبی توسعه دهد، در کنار این مأموریت مهم با مشکلات جانبی دیگری مواجه بود که عمده ترین آنها عبارتند از:

دشمنان انقلاب اسلامی خصوصا امریکا با اطلاع دقیق از ماهیت ارتش ایران، بر این باور بودند که در رویارویی با مشکلات نظامی، کارایی لازم را نخواهد داشت. از این رو در ارزیابی خود ارتش ایران را ضربه پذیر می دانستند، و این خود در ایجاد انگیزه جهت تجاوز مرزی به ایران مؤثر بوده است. اگرچه در کنار ارتش، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی هم مشکل گرفت، لکن درگیریهای مرزی در استانهای کردستان، خوزستان، سیستان و بلوچستان در کنار شورشهای آذربایجان و ترکمن صحرا موجب گردید که سپاه به شدت با بحرانهای داخلی درگیر باشد و فرصت لازم را برای گسترش سازمان نظامی خود نیابد. در هر حال توان دفاعی کشور در حدی نبوده است که بتواند با هجومی سراسری در مرزهای غربی و جنوبی کشور مقابله کند، و این واقعیتی بود که از چشم محافل بین المللی و منطقه ای به دور نماند و تماماً چهرة نامطلوبی از وضعیت نظامی و دفاعی ایران ترسیم می کردند و نیز تصمیم گیرندگان حمله عراق به ایران در تجزیه و تحلیل خود از اوضاع ایران، ضعف بنیة دفاعی کشور ایران را به نقطة امید صدام برای حمله و پیروزی سه روزه مبدّل کرده بود، و این مطلبی است که سران رژیم عراق قبل از حمله با صراحت آن را ابراز می کردند، به عنوان نمونه، طارق عزیز وزیر امور خارجه عراق سه ماه قبل از حمله طی تحلیلی از اوضاع ایران می نویسد: امروز ارتش ایران از هم پاشیده شده است.